Dziad w kolorze blue
Podział pracy był prosty. Walonki szyły kobiety i dzieci. Kalosze kleili mężczyźni. I to tylko niektórzy.
- Raczej ci sprytni, którzy mieli smykałkę w ręku - tłumaczy Henryka Struzik.
Walonek był długi, prawie do kolana, miękki, ciepły jak bambosz. Kalosz był zrobiony z gumy. Krótki, nieco powyżej kostek. Walonki szyło się na maszynie, przeważnie z koców lub ze skrawków materiałów powstałych przy produkcji jesionek. Tajemnicą poliszynela było, że Suchowolcy mieli „dojście" do materiałów, bo w dyrekcji zamojskich Zakładów Odzieżowych Delia mieli swego człowieka.
- Żeby walonek był cieplejszy, do środka dodawało się watę i na to jeszcze podszewkę z watoliny. Potem to się stebnowało, czyli szyło takie paski na maszynie. Następnie wywracało się na drugą stronę, wyrównywało strzępy, odwracało z powrotem i z koca wychodził but. Sprawny chałupnik w ciągu dnia mógł uszyć kilka par walonek - opowiada pani Maria.
- Szyło się na maszynie, a podszywało ręcznie. Średnio można było uszyć w ciągu dnia 10 par. Mnie udało się jednego dnia uszyć nawet piętnaście - mówi z dumą Wanda Wasiura.
Walonki były butami w miarę tanimi. Stąd ich popularność. Kalosze były prawie zawsze czarne, walonki mogły być w różnych kolorach; pstrokate i szare, niebiesko-wiśniowe i fioletowo-czarne.
- Jaki był materiał pod ręką, takie były buty - mówi Henryka Struzik.
Wiele zależało od inwencji szyjącego.
- Wszyscy szyli dużo, a moje walonki i tak były najładniejsze, bo z pomysłem. Wyszywałam na nich kwiatki i wisienki. Kobietom się podobały. Utrzymywałam z tego szycia cały dom - opowiada Helena Jusiak z domu Trytek, dziś mieszkanka Lublina.

Drugie życie dętki
Kalosze robiło się z dętek. Najlepsza była stomilówka, czyli dętka produkowana przez zakłady oponiarskie Stomil w Sanoku. Była miękka, łatwo było ją formować.
- Z dętki wycinało się formę. Taką gumową łatę nakładało się na drewniane kopyta, wyginało i zszywało z powrotem, podszywało flaczki i paski. Wszystko klejono przeważnie na kauczuk. Potem w podeszwie wyrabiało się bieżnik - streszcza metodę produkcji kaloszy pani Maria.
To właśnie po bieżniku na podeszwie każdy rzemieślnik potrafił rozpoznać kalosze, które wyszły spod jego ręki. Jeden robił nacięcia głębsze, drugi szersze, inny dodawał jakiś wzorek.
Gumę na kalosze dostarczał suchowolskim chałupnikom m.in. Roman Ździebłowski, który w Lublinie miał zakład zegarmistrzowski i dorabiał sobie skupując zużyte dętki. Do Suchowoli przywoził je ciężarówką.
- Dostarczycieli było kilku. Każdy, kto się dowiadywał, że na zużytych dętkach można zarobić, przywoził gumę do nas i tu sprzedawał. Dla nich było dobrze i dla nas też było dobrze - mówi Halina Struzik.
- Ludzie kupowali zazwyczaj walonki i kalosze razem, chyba że ktoś miał jeszcze kalosze nie zdarte. Potem w latach 60. w Radomiu uruchomiono fabrykę kaloszy i te nasze już dobrze nie schodziły. Zresztą prawda, że nieforemne były. Wiadomo, ręcznie robione - dodaje pani Maria.

Wzór nie wyszedł
Państwo do suchowolskich chałupników podchodziło z niechęcią. Bywało, że ścigało ich po targach, nakładało grzywny. Tak było na przykład w Tyszowcach.
- W Tyszowcach był milicjant, który rekwirował Suchowolcom walonki, a potem wysyłał na targ swoją matkę, aby je sprzedawała - wspomina pani Maria.
W końcu, władza ludowa nie mogąc chałupnictwa zwalczyć postanowiła objąć je fiskalną opieką. W Suchowoli Kolonii stworzono coś na kształt spółdzielni podległej Włókienniczo - Odzieżowej Spółdzielni Pracy „Wzór" w Zamościu. Spółdzielnia produkowała kołdry, koce, watolinę.
- Nawieźli koców w dużych belach. Kauczuku nie szczędzili. Walonki z Suchowoli pojawiły się w sklepach. Interes jednak nie wypalił, bo ludzie wyczuli, że im się to nie opłaca. Nie chcieli się dzielić kasą ze spółdzielnią, skoro sami mogli to sprzedać. Te walonki uspołecznione były też droższe. Koniec końców tę spółdzielnię rozwiązano po jakimiś roku - opowiada pani Maria.

Janina Sendecka w tyszowiakach, Bronisława Waryszak w suchowolcach

W latach 80 moda na walonki mijała. Robotnicy woleli droższe, ale porządniejsze gumo- filce. Ubywało rzemieślników, którzy umieli robić kalosze i „dziady".
- Na palcach jednej ręki można policzyć, kto w okolicy szyje jeszcze walonki. Szyją wtedy, kiedy mają na nich kupców. To buty dla starych ludzi - powiada pani Henryka.

Tyszowiaki dobre na zimę
Oprócz „suchowolców" swoją markę w regionie miały także skórzane „tyszowiaki" produkowane w Tyszowcach. Były to buty, według legendy, produkowane od czasów króla Władysława Jagiełły. Buty proste, o jednym fasonie. Bez rozróżniania na but prawy i lewy. Wyrabiane ze skór garbowanych w dębowej korze. Obszerne w środku, z cholewami sięgającymi powyżej kolan. Tyszowieckie buciory były poszukiwane szczególnie przez woźniców. Niezastąpione okazywały się podczas wielogodzinnej jazdy saniami. Także i drwale cenili tyszowieckie buty ze względu na wysokie cholewy.
„Tyszowiaki" były dobre, bo przede wszystkim były ciepłe. Na spód buta wkładało się wyściółkę z kilku warstw złożonej ze słomy, aby odizolować stopę od podłoża. Potem nogę dokładnie owijano flanelową onucą. Kolejnym elementem był „skrętel" przypominający bandaż, wykonany z długiej, żytniej słomy młóconej cepem. Takie zabezpieczenie nogi i dobrze uszyty, nieprzepuszczający do środka wilgoci i zimna but był skarbem. Nie dziwi więc, że tyszowieccy szewcy do jego zakupu zachęcali przyśpiewką:

„Tyszowiaki są to buty
słynne w całym kraju
gdy je włożysz w srogi luty
to jesteś jak w raju"

©Robert Horbaczewski

więcej o butach tyszowiakach i szewskim rzemiośle w książce: